Pulso cívico ou pulsión populista
- Detalles
- Publicado o Xoves, 23 Novembro 2023 00:15
Xoán Hermida
Vivimos un episodio de cambio, aberto simbolicamente polo 15M. Un episodio de cambio que, aínda que ten a súa particularidade nacional, forma parte dunha crise global multifocal que no terreo político configúrase como unha crise democrática, na que, por exceso ou por defecto, están en cuestión as conquistas sociais e os dereitos civís de varias décadas, e máis aló os valores identificativos da modernidade e os mecanismos de representación.
Crise que en España tivo como acelerador o esgotamento do modelo xurdido da Transición, tras cubrir unha etapa necesaria e positiva, e na que Catalunya converteuse na fractura tectónica central que serve para medir o nivel de intensidade da mesma.
Pero a apertura dun episodio de cambio non significa necesariamente nin que o mesmo non se poida pechar, deixando pendentes para un momento posterior a solución das cuestións expostas; nin que a ‘solución’ ás devanditas cuestións colóquenos nun horizonte dunha sociedade máis aberta e progresista ou nun plano máis avanzado politicamente. Unha vez aberto o debate público, e cuestionado o existente, as propias dinámicas da contenda política van definindo a evolución dos acontecementos e estes non necesariamente teñen que conducirnos a un escenario mellor que o previo ou ás expectativas dos seus impulsores.
Coa crise de representatividade xurdiron novos interfaces baixo o epígrafe de ‘nova política’ pero como era prever eran instrumentos nados da oportunidade e coa mesma necesidade con que naceron languidecen e desaparecen, algúns sen cumprir tan sequera a súa misión (Podemos e Cs) e outros posiblemente correndo a mesma sorte (Sumar e Vox).
En calquera caso, existe hoxe unha ampla aceptación que a intervención política pasou de interpretarse só no plano ideolóxico (esquerda versus dereita) ou o plano identitario (nacionalismo español versus nacionalismos periféricos) a sumar un plano democrático (novos formatos de participación e de esixencias éticas). Sen perder de vista novas interpretacións desde planos relacionais e, coa nova gramática da información, o nauseabundo auxe do oportunismo populista.
A ‘nova política’ non soubo, ou máis ben non quixo, aproveitar a oportunidade aberta para mellorar e sanear a nosa democracia; e a ‘nova esquerda’, nun proceso de transformismo, volveu ás vellas receitas nas que se atopa cómoda. Así, o impulso democrático, nado do 15M, foise desdebuxando até o punto de que hoxe faise imposible rescatalo dos seus secuestradores e volver situar as súas demandas no centro da acción política.
Así que, cando alguén deixa un espazo outros o ocupan. Máis aló da hiperventilación dos extremos e do ruído interesado das partes o momento actual con formar parte dese episodio de crise política (2011) nada ten que ver co seu ADN e o mesmo pasou de ser liderado por un cidadanismo democrático a estar capitaneado polos extremos máis identitarios e populistas do espectro político.
Hoxe a fractura tectónica catalá é o epicentro do terremoto democrático e iso lonxe de ser un factor de progreso, é un elemento de viraxe reaccionaria do episodio.
España non rompe, pois é un bo negocio.
Basta con ler o acordo entre PSOE e Junts para que quede claro que a cuestión non foi nunca a independencia nin a soberanía. O seu contido queda, respecto diso, en meras declaracións interpretables ao gusto de cada parte. O tema é, e foi, a amnistía (para resolver a situación dalgúns implicados en corrupción política e económica) e financiamento (para ter máis cartos para seguir malversando).
No paquete de acordos entre PSOE e Junts con ser a amnistía un tema urxente, non deberiamos perder de vista os temas importantes (económicos). O agasallo da quita á débeda pública da Generalitat, unicamente imputable á mala xestión e a corrupción, cando non prevaricación, das autoridades catalás; ímola a pagar os cidadáns doutras comunidades na nosa asistencia sanitaria, calidade educativa ou melloras de infraestruturas públicas, igual de necesitadas que as de Catalunya. Os sucesivos déficits orzamentarios da Generalitat non deberan ser motivo de axudas ou vantaxes fiscais, tendo en conta que foi a comunidade que máis necesitou dos fondos FLA - 73.110 millóns de euros -, senón dunha auditoría integral para saber realmente o porqué deste desequilibrio nunha comunidade que non é precisamente exemplar nos seus servizos públicos.
E chegados a este punto, non debéramos deixarnos distraer coas árbores. Soamente observados o bosque ao completo chegamos á conclusión que en realidade o tema é o uso e abuso que unha elite ten feito do autogoberno desde o inicio da súa andaina. As concesións orzamentarias e a amnistía teñen, desde esa perspectiva, que ver coa impunidade e a corrupción política e económica.
Para ver a cartografía xeral do tema catalán debéramos retrotraernos a tres momentos do noso pasado recente, con relación entre si, e que non adoitan ser os referidos habitualmente.
O xoves 24 de febreiro de 2005 o president da Generalitat, Pascual Maragall, denuncia en sede parlamentaria a trama institucional do 3%.
Durante o debate de tramitación do Estatut, e nun momento de tensión parlamentaria, o president reprocha á bancada converxente as prácticas comisionistas durante os gobernos de Jordi Pujol. “Teñen un problema do 3%”, afirmou. A airada reacción do líder da oposición e a ameaza de desenganchar o seu partido do apoio ao novo Estatut, obrigou a Maragall a pedir desculpas e a desdicirse de algo que era un segredo a voces.
O sábado 21 de xaneiro de 2006, o primeiro ministro español, Rodríguez Zapatero, recibe a Artur Mas na Moncloa.
A reunión que tiña como obxectivo desencallar a tramitación do Estatut en realidade tivo como consecuencias, intúo que perseguidas, outras dúas. A primeira darlle a baza do éxito estatutario a Artur Mas e outorgarlle, de facto, o rango de interlocutor principal e entronízalo como futuro president. A segunda, co fin de achandarlle o camiño, asegurar que Pascual Maragall non volvera ser candidato á Generalitat polo PSC. A falta de respaldo nas seguintes semanas de Zapatero a Maragall, coa evasiva de “o candidato á Generalitat decidirao o partido no seu momento”, cousa inhabitual cando tes a presidencia, ten o valor dunha traizón, unha de tantas, que nunca se merecería alguén que fose clave en que Zapatero alcanzase a secretaria xeral do PSOE.
O mércores 15 de xuño de 2011, o novo inquilino do Palau, Artur Mas, accede en helicóptero ao Parlament para sortear a concentración do movemento do 15M.
Esa mañá na que a orde do día da sesión era debate xeral de orzamentos unhas 2.000 persoas rodearon o Parlament. O movemento de indignación que un mes atrás nacese na Porta do Sol (Madrid) e estendésese por outras cidades, tiña en Barcelona unha particular radicalidade e agresividade. A soberbia coa que Artur Mas asumiu o reto, fronte á prudencia doutros líderes políticos, e a súa entrada en helicóptero deixou a imaxe máis nítida dunha clase política illada dunha cidadanía indignada.
Tres momentos que conectan o problema real que a esas alturas tiña Catalunya: unha sociedade desafecta dunha clase política que as súas únicas receitas eran o axuste e as ‘retallades’, e iso salpicado por supostas tramas de corrupción institucionalizada.
Os gobernantes cataláns tiñan un problema, un grave problema, que só podían resolver cun cambio de enfoque da realidade.
O menosprezo lexislativo, xudicial e executivo con que foi recibido o novo Estatut na Corte serviu para que o nacionalismo utilizarao como argamasa entre, até ese momento, diferentes correntes políticas enfrontadas; e reorientar o debate público cara aos agravios exteriores que fixesen esquecer as responsabilidades políticas, e nalgúns casos penais, dos seus dirixentes.
Namentres, a esquerda da esquerda, subiuse ao carro do 15M, e nunha sesión de oportunismo paso a ser a representante xenuína do movemento e a administradora do seu legado.
Unha vez absorbido todo o seu capital simbólico encargouse de suplantar o seu carácter rexeneracionista por un rupturista e substituír a nova dinámica transversal democrática ‘dos de abaixo’ pola vella dinámica tradicional frontista ‘dos de esquerdas’.
E nese cadro xurdido deses tres retratos, a coincidencia entre a esquerda populista e o nacionalismo privilexista era só cuestión de tempo.
Como reacción ao nacionalismo catalán, entre outras cousas, xurdiu un nacionalismo español de extrema dereita que veu a emporcar aínda máis a situación.
Cabía confiar en que, ante unha crise institucional e democrática de tal envergadura, o PP e o PSOE, como forzas sobre as que pivota a gobernanza, tomasen nota das súas responsabilidades na desafección, acordasen unha axenda reformista e rexeneracionista, e asegurasen as dinámicas centrifugas, e non as centrípetas.
Pero as dinámicas, tensionadas desde os extremos ideolóxicos e desde os intereses de parte, tiveron un efecto contaxio dos seus respectivos populismos, e pasaron a estar máis preocupados en competir con eles, aínda á conta de desdebuxarse até o irrecoñecible, desatendendo os intereses xerais e o ben común.
Nos próximos meses veremos que capacidade de adaptación ten a nosa democracia e cal é a súa resistencia ante os novos niveis de conflito institucional, des-cohesión territorial e enfrontamento social.
En todo caso, e aínda cando as costuras non rompan e o armazón político institucional resista, as dinámicas frontistas aumentarán e o debate público se envelenará aínda máis.
A desafección política da cidadanía crecerá e, en consecuencia, a confianza nos partidos como instrumentos de representación seguirá perdendo enteiros, mantendo a porta aberta a que siga existindo un campo abonado para experimentos de carácter populista e extremista.
A fuxida cara a adiante do PSOE, situarao en situacións de risco existencial que xa coñecen ben outros partidos irmáns. Pero o PP tampouco o ten fácil, mentres se siga balanceando entre liderar unha alternativa democrática ou sumarse ás ridiculeces radicais de Vox.
En calquera caso, coas accións de lixeireza democrática e de corrupción moral, a esquerda seguirá a acción de minar o valor simbólico da Transición; e coas políticas de ‘barra libre’ coa corrupción económica, será a única responsable de pechar definitivamente a porta do episodio de renovación democrática aberto tras o 15M.
O 15M non foi máis que un sinal de esgotamento dun modelo que foi moi positivo para a nosa sociedade pero que requiría de reformas importantes.
A música do movemento dos indignados sinalaba como elemento central das contradicións a radicalidade democrática e o rexeneracionismo político. Os herdeiros políticos do mesmo encargáronse de enterrar o seu chamado e hoxe o proceso aberto no 2011 se redirecciona grazas e eles e os nacionalistas periféricos, coa pasividade interesada do PSOE, cara a un proceso de involución política pivotado sobre as desigualdades dos cidadáns.